Geçen haftaki yazı dizimizde Trabzon’da unutulan iki mahalleden Tekfurçayır mahallesini detaylı bir şekilde anlatmıştık. Bu gün ise yine hafızalardan silinen İsmetpaşa Mahallesine bir pencere açalım istiyoruz. Hatırlanacağı üzere 1939 senesinde Belediye Başkanı Kadri Mesut Evren döneminde Türkçe olmayan, Türk kültürünü yansıtmayan mahalle adları değiştirilmiş, hatta daha önce 38 olan mahalle sayısı 16’ya indirilmiş, bazı mahalleler birleştirilmişti.
Trabzon Belediyesi’nin o yıllarda yayın yapan Yeniyol Gazetesine verdiği ilanda mahallelerin eski ve yeni isimleri yayınlanmıştı. Bu ilana göre İsmet Paşa Mahallesinin Kavakmeydan, Mağara, Amasya ve İmaret Mahallesinin bazı bölümlerinin birleştirilmesi sureti ile oluşturulduğu görülmektedir.
Herkes bilir 1938 senesinde Cumhuriyetimizin kurucusu ve birinci Cumhur Reisimiz Mustafa Kemal Atatürk ebedi aleme göçmüş, yerine İsmet İnönü Cumhur Reisi olmuştu. Yeniyol Gazetesindeki ilanı incelediğimizde, İnönü’nün Cumhurbaşkanı olduğu sene Trabzon’da bir mahalleye onun ismi verildiğini zannediyoruz. Hâlbuki öyle değil. Zira her zamanki gibi şehirle ilgili en güvenilir bilgilerin yer aldığı Trabzon Büyükşehir Belediyesi Meclis arşivine müracaat ettiğimizde, 1932 senesinde Trabzon’da İsmet Paşa Mahallesi adında bir mahallenin mevcut olduğunu görüyoruz.
1931 senesinden önceki yıllardaki Belediye Meclis arşivi günümüze ulaşmamış olduğundan İsmet Paşa Mahallesinin hangi sene kurulmuş olduğunu tutanaklardan çıkaramıyoruz. Ancak İsmet Paşa Mahallesi ile ilgili ilk bilgiyi 1932 tarihli Meclis kararında buluyoruz. İsmet Paşa Mahallesinin sınırlarının yeniden düzenlenmesi nedeniyle konunun Meclis gündemine girdiği anlaşılıyor. Mahallenin sınırlarını belirleyen Meclis kararını, o günkü yer adlarını da içermesi nedeniyle aşağıya alıyoruz;
İşte İsmet Paşa Mahallesinin 1932 senesindeki sınırları;
“ Maraş Caddesindeki Ruslar tarafından açılan yeni kale kapısının güney noktasından Maraş Caddesi boyunca devam eden caddedeki köprünün doğu kısmından, kalenin altındaki Taşhaneye(burası şuan Ortahisar Kaymakamlığının hemen karşısında vadinin girişindeki mağaradır. Burası geçmişte askeriyenin saman deposu olarak kullanılırdı.) ve oradan kale duvarları boyunca Zağnos Köprüsü doğu kısmına ulaşıp, yine kale duvarlarını takip ederek yukarıda su köprüsünün kale hizasına gelen noktaya ve o noktadan su köprüsünün hizasını takiben Soğuksu Caddesi’nin yol başındaki Taşhane mevkiinden geçerek, İbişoğlu Kıranına çıkarak, (Şu anda burası Köseoğlu caddesi baş tarafına tekabül ediyor) kırandaki yolun Soğuksuya giden ve eski yola bağlanan yere ve oradan Tütüncüzade Mehmet Efendinin bahçesinin, Çıldır Bey tarlası ile sınır olan yüksek defnelikler boyunca, kır bahçesi denilen bahçenin kuzey tarafına kalarak, kır bahçesinin garp noktasından kıran hududu ile uzayan hattın, Kavakmeydan mezarlığının güney kısmındaki kayalıklardan geçerek, Kavakmeydan’daki Türbe yanından (şu an emir Mehmet türbesi) Erdoğdu mahallesine giden yol üzerinde isabet ettiği mevkiye ve o mevkiden adı geçen yolu takip edip, dik olarak Türbe yanından ve Türbe önündeki caddeyi doğuya doğru takip ederek, Zağnos’taki kale burcuna ve adı geçen kale burcundan, kale duvarlarının doğu cephesini takip ederek Maraş Caddesindeki kale kapısının güney noktasına ulaşılır.”
Resim: İsmetpaşa Mahallesinin sınırının başladığı Maraş Caddesi, Taşhane Mağarası (Bugün bu mağara girişi kapatılmıştır)
Aslında İsmetpaşa Mahallesi bugün için bile büyük sayılabilecek üstelik de merkezi konumda bir mahalledir. 1946 senesine gelindiğinde İsmet Paşa Mahallesi Meclis tutanağında yeniden gündem olur. Zira 1946 yılında yapılacak seçimler için o gün hangi mahallenin hangi sokağında seçim bürosu oluşturulacağı tespit edilmiş, İsmet Paşa mahallesinin bazı sokakları tutanakta verilmiştir.
Halen isimleri değiştirilmemiş olan sokakları harita üzerinde işaretlediğimizde İsmet Paşa Mahallesinin bugünçoğunlukla Gülbahar Hatun Mahallesine tekabül ettiği görülüyor.
İsmetpaşa Mahallesinin İsmi ne zaman değiştirildi?
Trabzon Belediyesi Meclis tutanakları incelendiğinde, İsmet Paşa Mahallesinin isminin değiştirilmesine dair talebin, mahalle ihtiyar heyeti tarafından yapıldığı görülür. Zira 09.10.1952 tarihinde yapılan Meclis görüşmelerinde İsmetpaşa Mahallesine yeni isim olarak, Zanos, Hatuniye, Zağnos Paşa ve İmaret Deresi isimleri teklif edilmiş, ancak bu mahallede Hatuniye Camii ve Türbesinin bulunması nedeni ile Hatuniye Mahallesi isminin konulması kabul edilmiştir.
Ancak kararın onaylanmak üzere Valiliğe gönderilmesinin ardından İl İdare Kurulunun, burada meftun bulunan Gülbahar Hatun’dan dolayı mahalle isminin Gülbahar Hatun Mahallesi olarak değiştirilmesinin daha isabetli olacağına dair kararına istinaden, Meclis tarafından konu yeniden görüşülmüş ve mahalle adı Gülbaharhatun Mahallesi olarak değiştirilmiştir. Tarih 11.12.1952’dir.
Peki, bu isim değişikliğine belediye meclisinde karşı çıkan olmuş mudur? Hayır. Çünkü İsmet İnönü cumhurbaşkanlığından ayrılalı iki yıl olmuş, görevi Celal Bayar’a devretmiştir. Artık Demokrat Parti iktidardadır. Trabzon Belediye Başkanı da Demokrat Partili Muzaffer Korlu’dur.
1950 Belediye seçimlerinde Trabzon’da ilginç bir durum yaşanmıştır. Zira milletvekilliği seçimlerinde 12 vekilin sadece 3 tanesini Demokrat parti kazanırken, Belediye seçimlerinde bunun tersi olmuş, Demokrat Parti belediye meclisinde büyük bir zafer kazanmıştır. Belediye meclis tutanaklarında üyelerin partileri belirtilmediğinden Cumhuriyet Halk Partisinin meclis üyesi kazanıp kazanmadığını tespit edemedik.
Ancak ilk meclis toplantısında üyelerden Hasbi Pirselimoğlu’nun tutanaklara yansıyan konuşmasında “Azız Vatandaşlarım, sevgili Hemşehrilerim;Şehrimizin medeniyet müessesesi olan Belediye’yi, bugünderin bir gönül ferahlığı ve vicdanen huzur içinde teslim almaktayız. Bu, Belediye tarihinde önemli bir inkılâptır” cümlesinden,meclis üyelerinin tamamını Demokrat Partinin kazanmış olduğu sonucunu çıkartıyoruz. O günkü CHP’nin genel başkanı olan İsmet İnönü’nün ismi ile anılan bir mahallenin isminin değiştirilmesine mecliste hiç itiraz olmaması da sanki bu görüşü desteklemektedir.
Dolayısı ile bu isim değişikliğini ülkede ve Trabzon’da değişen siyasi atmosferde aramak yanlış olmayacaktır.
Kavakmeydan Mahallesi, İnönü Mahallesi oluyor
Geliyoruz 1973 senesine. İsmet İnönü’nün 25 Aralık 1973 tarihinde vefatı dolayısıyla Belediye Meclisine mahalle muhtarı tarafından bir başvuru yapılır. Konu, Şehrin eski mahallelerinden Kavakmeydan Mahallesinin isminin değiştirilmesine yöneliktir; “Eski Cumhurbaşkanı, ulusal kahraman İsmet İnönü’nün isminin Kavakmeydan Caddesine verilerek bu caddenin İsmet İnönü Bulvarı olarak adlandırılması” talep edilir.
1974 yılı Meclisi’nin ilk ayında yapılan görüşmede, Kavakmeydan Caddesine İnönü Caddesi, KavakmeydanMahalesine İnönü Mahallesi denmesi ekseriyetle kabul edilmiştir. Fakat bugün, İnönü Mahallesi ismi korunmakla birlikte, caddenin ismi artık Trabzon Spor Bulvarı’dır.
Konu ile ilgili bir kanaat belirtmemiz gerekirse; şehirde topluma mal olmuş, toplum hafızasında olumlu yer edinmiş tarihi mekânların isimlerinin değiştirilmesini uygun bulmadığımızı belirtmek zorundayım. Şehrin hafızasının yok olmaması, sadece eser bazında değil, isim bazında da koruma güdüsüyle davranılmasını gerekli kılmaktadır. Bazı değişikliklerin aradan uzun yıllar geçse bile toplum nazarında kabul görmediğinin örnekleri çoktur. Mesela Yalı Mahallesinden ziyade Faroz, Pazarkapı’dan ziyade Moloz veya Mumhaneönü, Fatih Mahallesinin (bir bölümünden) ziyade Ayasofya, Bengisu’dan ziyade Kisarna isimlerinin kullanılması konuya örnek olarak gösterilebilir.
İnönü Meydanı
Bugün Trabzon’da İnönü Meydanı adlı bir yer bulunmamaktadır. Çünkü 1934 yılında yapılan toplantıda; İnönü Meydanı’nın, “Cumhuriyet Meydanı” unvanına çevrilmesi hakkında Valilik müzekkeresi sonucu bu isim değiştirilmiştir.
Trabzon’da o yıllarda İnönü Meydanı neresidir, Mesut Çapa’nın verdiği bilgiye göre; “Birinci ve İkinci İnönü Zaferleri mili heyecanın artmasında önemli bir etken olunca, Trabzonlular İnönü Zaferi dolayısıyla Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı Mustafa Kemal Paşa’ya kutlama telgrafları göndermişler ve zaferin anısına istinaden Kavak Meydanı’nın adı bu vesile ile İnönü Meydanı olarak değiştirilmiştir.”
Peki, 1921 de Kavak Meydanı’nın isminin değiştirilmek suretiyle verilen İnönü Meydanı ismi ne oldu da değiştirildi. Meclis kararında bununla ilgili bir detay yok. Fakat bu değişiklik isteği, Vilâyet müzekkeresi ile geldiğine göre, isim değişikliğinin kaynağı Merkezi Hükümet olmalıdır, diye düşünüyoruz.
Ancak değişiklik kararının alındığı Meclis kararını ilginç bulduğumuzu da belirtelim. Zira;“Kavakmeydan adı Cumhuriyet Meydanı’na çevrilerek, mazbatası Vilayet Makamına takdim edilmiştir” denilmektedir. Hâlbuki değiştirilen isim Kavakmeydanı değil, İnönü Meydanıdır. Tutanaklarda İsim değişikliğinde bir gerekçe sunulmadığı için başka bir bilgi veremiyoruz.
Fakat şu kadarını söyleyelim; o sıralarda Cumhur Reisi Mustafa Kemal Atatürk, Başvekil (yani Başbakan) ise İsmet İnönü’dür. Ancak İsmet Paşa, İnönü soyadını 26 Aralık 1934 tarihinde almıştır. Dolayısı ile bundan on ay kadar önce alınan 05.02.1934 tarihli meclis kararı ile İnönü isminin kaldırılmasının Başbakanın soyadı ile bir ilgisi bulunmadığı söylenebilir.
Fatih Erol
