Yazı dizimizin dünkü bölümünde bugün Erdoğdu Mahallesi olarak lokalize edilen ve eski bir Türk Mahallesi olan Tekfurçayır Mahallesinin öyküsüne başlanmış, mahalledeki isim değişikliğinin nasıl yapıldığı anlatılmaya çalışılmıştı. Şimdi Trabzon Büyükşehir Belediyesi Meclis arşivinde konu ile ilgili yer alan bilgilere göz atalım;
1974 yılında Dönemin Belediye Başkanı Sefer Özgür, Tekfurçayır Sokağının isminin Şehit Hava Teğmeni Osman Ertosun Caddesi olarak değiştirilmesine dair önergeyi okur; Demek ki Tekfurçayır Mahallesinin ismi 1939 tarihinde değiştirilmiş olmasına rağmen, 1974 senesine kadar “Tekfurçayır” ismi sokak düzeyinde de olsa hala yaşamaktaydı.
Nitekim Meclis Üyesi Muharrem Hayali; Tekfurçayır Sokağı’nın aslında mahalle olduğunu, nüfus kütüklerinde Tekfurçayır Mahallesi olarak geçtiğini ve nüfustan bunun silinmesinin mümkün olmadığını belirtir.
Mustafa Pir Erköse; görüşmenin yapıldığı 1974 yılından 30-40 sene önce Erdoğdu Mahallesinin buraya kurulduğunu ve Tekfurçayır isminin vatandaşın dilinden henüz silinmediğini ancak şehit isimlerinin böyle yerlere konulmasına taraftar olduğunu belirtir. Ancak buna rağmen Tekfurçayır ismini kolay kolay milletin zihninden değiştiremeyeceklerini de ifade eder.
Fakat Tekfurçayır ismini milletin kolay kolay unutmayacağı fikri doğru çıkmamıştır. Zira bugün şehirde ihtiyar delikanlılar dışında Tekfurçayır ismini hatırlayan kimse yoktur. Zira yeni konulan ve ismini Trabzon’da geçmişte Valilik yapmış olan Erdoğdu Bey’den alan Erdoğdu Mahallesi ismi, toplum nazarında çabuk kabullenilmiş ve bazı mahallelerin aksine Tekfurçayır ismi toplum hafızasından çok çabuk silinmiştir. Demek ki vatandaş bu ismi bünyeye uygun görmemiştir. Bunun tersi örnekler de mevcuttur. Mesela Moloz, Faroz, Kisarna, Arafilboyu gibi. Bu isimler de çok eskiden değiştirilmiş olmasına rağmen halen Trabzon’da yaygın olarak kullanılmaktadır.
ERDOĞDU DA TEKFUR’UN SARAYI MI VARDI?
Tekfurçayır ismi hafızalardan kolay silinse de 1990’lı yıllara kadar kimi evraklarda halâ varlığını sürdürmektedir. Yazımızın dünkü bölümünü okuyan değerli dostumuz Doğu Karadeniz İhracatçılar Birliği Başkanı Ahmet Hamdi Gürdoğan bize bazı belgeler gönderdi. 1993 tarihli eski ehliyet ve Ticaret Odasına ait kimliklerde mahalle/köy başlığı altında halâ Tekfurçayır yazmaktadır. Muhtemelen eski tapu kayıtlarında ve kütüklerde Tekfurçayır Mahallesi kullanılmaktadır. Hâl böyle olunca bu mahallenin isim kaynağını merak ediyoruz. Neden Tekfur Sarayı veya çayırı demişler?
Şimdi konuyu bir bilene danışalım: Trabzon Doğal Ve Tarihi Değerleri Koruma Derneği Başkanı Doç. Dr. Coşkun Eruz.
Coşkun hocaya, Erdoğdu Mahallesinde bu güne kadar Tekfur’un sarayı olarak bilinen bir yapı yada kalıntıya rastlanmadığını belirterek, Müslüman Türk mahallesine neden bu ismin verilmiş olabileceğini sorduk. Hocanın konuyla ilgili çok detaylı analizlerini paylaşıyoruz;
Trabzon’un fethinden 1939 da eski mahalle isimlerinin değiştiği 400 küsur yıllık dönemde, günümüzde (1,2 ve 3 nolu) Erdoğdu olarak adlandırılan bölge Tekfur Çayırı veya Tekfur Sarayı olarak adlandırılmakta idi. Bu adlandırma da Tekfur çayırının özellikle Erdoğdu Çatak, Sarı Kışla ile Gülbahar Hatun Camii- İmaret mahallesi güneyindeki kayalık yamaç arasında kalan, düşük eğimli düze yakın çayır, mera, tarlalarla kaplı bölge olarak bilinirdi. Bu alanın Tekfur çayırı olduğunu Trabzon’da yaşayan ve yaşı 60 üzerinde olan ve hemen herkes bilir. Çünkü 70-80 lere kadar halk alanı Tekfur çayırı olarak adlandırmaya devam ediyordu.
Tekfur çayırının neresi olduğu net bilinmekle birlikte Tekfur Sarayı ve bu ada sahip yerin, alanın neresi olduğunu arşivlerde ve yöre sakinlerinde bilen yoktur. Halk, Tekfur Sarayı adlandırmasını bilir ancak sarayın nerede olduğu pek bilmez. Mevcut bilgiler ışığında saray bölgesinin Tekfur çayırı çevresi, Erdoğdu merkez ile Karlık tepe arası sırtlar üzerindeki alan olabileceği ihtimalini güçlü kılmaktadır.
Eldeki bilgiler ve tarihi alan ve yapı kalıntıları göz önüne alınarak saray mevki ve yapısının neresi olduğunu, arkeolojik kazı ve belgeleme, yaşlandırma yapılmadan, ortaya koymak zor olsa da mümkün gibi görülmektedir. Çünkü;
Bu saray Tekfur olarak ta adlandırılan Komnen Krallarına, muhtemelen son Kral David’e ait bir saray idi. Ancak sur dışında bir saray ancak kral yada soyluların yazlık, avlakvb amaçla geçici zamanlarda kullandığı bir saray olmalı idi. Çünkü güvenlikli ve krallığa yaraşır esas sarayın Trabzon Kalesinin yukarı hisar kısmında olduğu bilinmektedir.
Trabzon da KomnenKrallığı ve daha öncesi döneme ait sur içi ve dışı pek çok yapı (saray, sur, kilise, manastır, su kemeri vd.) günümüze ulaşmış ise, saray olarak adlandırılabilecek nitelikli bir yapının da harabe olarak dahi olsa, bilinir ve günümüze ulaşmış olması gerekir.
Geçmişte Tekfur çayırı ve Tekfur Sarayı olarak adlandırılan 1939 da fetih komutanına izafeten Erdoğdu Mahallesi, daha sonra 1, 2 ve 3 nolu Erdoğdu mahallelerine dönüşen alan, Gülbahar Hatun mahallesinden başlayıp güneyde Kisarna-Bengisu’ya kadar olan çok geniş bir alanı kapsamakta idi. Saray adı ve kalıntısı bu geniş coğrafyada aranmalıdır.
Osmanlı döneminde kentin idarecileri ve zengin kesiminin yazları, sahilin sıcak ve nemli bunaltıcı havasından kaçmak için Erdoğdu’nun güneyindeki Soğuksu yamaçlarında yaptırdıkları, bahçelerinde su ve kar kuyuları bulunan konaklarda geçirmesi, bu tercihin Osmanlı öncesi KomnenKrallığı döneminde günümüze gelen bir uygulama olma ihtimalini güçlü kılmaktadır.
Tüm öngörüler dikkate alınarak Tekfur sarayı bölgesi ve kalıntılarının neresi olduğunu irdelemekte yarar var. Bu kapsamda Erdoğdu Mahallesi içerisinde bilinen herhangi bir saray vb. olabilecek kalıntının varlığı, belgesi bilinmemektedir. Tek ihtimal, Sarı Kışla, Askeri hastane binaları daha eskiye ait başka yapılar üzerinde yapılmış olabilir. Ancak bu konuda elde herhangi bir bilgi bulunmadığından bu alanda saray var idi demek de mümkün görünmemektedir.
SARAYIN KALINTILARINI DOĞA-TARİH DERNEĞİ BULDU
Erdoğdu, Soğuksu, Karlık bölgesinde yazlık saray olabilecek boyutta, müştemilatlı bir yapı kalıntısı arandığında tek bir nokta ön plana çıkmaktadır. Bu alan Soğuksunun batısında, ana yolun hemen altında, Bengisu mahallesi girişinde olan semt sakinlerince hamam, saray olarak adlandırılan tarihi kalıntılardır.
Bu yapılar özel mülkiyete ait ve etrafı yaklaşık 60x100m (6.000m2) sur duvarı ile çevrili ve ortasında yapı kalıntıları olan bir alandır. Şehrin merkezinde olan ancak 100 yıldır hiçbir uzmanın dikkatini çekmeyen, araştırılmayan ve de korunması için gereği yapılmayan tarihi yapılar 2019 yılında DOĞA-TARİH derneğinin talebi doğrultusunda incelenerek arkeolojik SİT olarak koruma altına alındı.
Söz konusu alanda ve yapılarda arkeoloji, sanat tarihi uzmanlarınca yapılacak kapsamlı bir inceleme, arkeolojik kazı çalışması ile yapılar ve alandaki geçmiş yaşanmışlıklara ait detaylara ulaşılacaktır. Bilimsel çalışmalarla birlikte Tekfur Sarayı – Yazlık Komnen Sarayı ile Trabzon, tarihi ve turizm için önemli ve yeni bir değerine kavuşmuş olacaktır.
Fatih Erol
