Yazı dizimizin dünkü bölümünde, Şehrimizin ilk imar planı olan Lambert Planı'nın Trabzon Büyükşehir Belediyesi arşivi doğrultusunda, tarihî gelişimi incelenmeğe başlanmıştı. Bu gün LAMBERT PLANI'NIN ÖYKÜSÜNE kaldığımız yerden devam ediyoruz...

Lambert  (İmar) Planına İtirazlar        

Lambert’in hazırlamış olduğu imar planı nihayet 1940 yılı sonlarında Nafia Vekâleti tarafından onaylanır ve Belediye’ye gönderilir. Planın Meclis tarafından görüşülmesine ise 14.02.1941 tarihinde başlanmıştır.

Plan üzerine söz alan Şevki Savaşçı; Trabzon gerçeğini şu cümlelerle ifade eder ve plana bazı itirazlarda bulunur;   “Şehirde bir savaş halinde dar olan yollarda yıkılan binaların, yangınların söndürülmesine, mal ve canın kurtarılmasına imkân vermeyeceğinden imar planında tespit edilen yolların genişliği yeterli değildir.”

(Şevki Savaşçı)

Ancak Başkan M. Muammer Yarımbıyık; plan üzerinde geniş çapta bir değişikliği uygun görmez. Uygun görmez ama acı gerçeği de ifade etmekten çekinmez;

“Çünkü mali kudretimiz böyle bir planı, Kanun’un tayin ettiği elli sene zarfında bile tahakkuk ettirmeye müsait değildir. Hâlbuki elimizde öyle bir şehir var ki, merhum umumi müfettiş Tahsin Uzer’in dediği gibi nargile marpucundan farkı yoktur. Böyle bir şehirde çok geniş yol açmaya teşebbüs etmek altından kalkılamayacak ve tahakkuk ettirilemeyecek bir gaile olur. Yeni şehir tarafı için mütehassıs daha geniş yollar teklif etmiştir.” der. 

(M. Muammer Yarımbıyık)

Tekrar söz alan Şevki Savaşçı itirazına devam etse de yapılan oylamada “mevcudun 13 muvafık reyi” ile plan 1941 senesinde kabul edilir. Böylelikle 1970 yılına kadar yürürlükte kalacak olan Lambert planı dönemi başlamış olur. Plansız dönemden, Planlı döneme geçiş bakalım nasıl sonuçlar doğuracak?

Lambert Planı Uygulanamıyor

Takip edenler bilir, İmar Planı yapılıncaya kadar Meclis’te kendisinden “müstakbel plan” diye büyük bir beklenti ile bahsedilen İmar planı hazırlanmış, müellifi Fransız uzmana parası ödenmiş, plan da 1941 yılında Meclis tarafından onaylanmıştır.

Ancak aradan 9 sene geçmesine rağmen plan bir türlü uygulanamamıştır.  Belediye mühendisi Fahri Aydağ’ın tespiti ile “bugünkü şartlar altında imar planının tatbik edilmesine imkân yoktur”  denilmiştir.

İlk Hayal Kırıklığı

Bin bir ümit bağlanan “müstakbel planın” uygulanamaması, planın hazırlanmasını çokça gündem yapan Yeniyol Gazetesi, “Ninni desem yaraşır, ninni..” başlığı altında konuyu biraz da mizahi bir dille şöyle açıklamıştır;

“Rahmetli Tahsin Uzer’in özene bezene, bir şehir mütehassısı getirerek, gelişigüzel kurulan bu şehir için yaptırdığı bir plan vardı. O inanmış, bizde onunla beraber inanmış gibi görünmüştük ki, artık bu şehir bu plana göre yürüyecek, o zamana kadar plansızlık yüzünden yapılmış olan yanlış işler sona erecek, yaptığımız ve dinlediğimiz şikâyetler dinecektir!

Şehir Planı, Rahmetli Tahsin Uzer’in özene bezene yaptırdığı, şehir mütehassısı Lambert’in binlerce on binlerce lira olarak yaptığı, şehir planı neredesin, nerelerdesin sen?  Anlaşıldığı gibi, içinde bulunduğumuz şu yıl içinde de, hatta ve hatta altmışta da yetmişte de,  seksende de, doksanda da tatbik mevkiine girmiş ve konuşulmuş göremeyeceğiz.

Meğer biz bilememiş ve anlayamamışız, sen yirminci asır için değil, yirmi birinci asır için yapılmışsın. Uyu! Konduğun ve kundaklandığın nisyan (unutkanlık) beşiğinde laakal 52-53 sene daha uyu!”

Lambert Planı Neden Uygulanamıyor?

Lambert Planının şehir de neden uygulanamadığı konusunda dönemin Belediye Yazı İşleri Müdürü olan ve zaman zaman Belediye Başkan Vekilliği de yapan Ömer Kazancel’in 1948 senesinde Yeniyol Gazetesi’ndeki “Müstakbel Şehir İmar Planı ve Tatbikatı” başlıklı yazısı dikkate değerdir; Kazancel’in uzun uzadıya yaptığı tespitler maddeler halinde özetlenecek olursa;

1-Lambert, Trabzon imar planını sanki bu memleket Avrupa memleketleri ayarında zenginmiş gibi tutmak suretiyle hazırlamış ve mahallinde hiçbir tetkike tabi tutulmadan tasdik olunmuştur.

2- Müellifçe, bu şehrin, ticaret ve sanat bakımından iktisadi gelişme ve kalkınma imkânları, nüfus artışları, Belediyenin gelecekte kazanacağı mal, kudret ve şehir halkının imar, inşa ve tezyin işlerine katılma istek ve kabiliyetleri gibi esaslı unsurlar etüt edilmemiştir.

3-Bizden olmayan, bizim hal ve istikbalimiz hakkında bir fikir edinmeyen ecnebi bir mütehassısın yaptığı Trabzon müstakbel şehir imar planını, Belediye Kanunu gereğince tatbike zorlanan Belediye, birinci beş yıllık mesai imar planını yapmak mevzuunu ele aldığı zaman, şehrin hali hazır ve büyük kıymet taşıyan ana bünyesinin baştanbaşa yıkılması lazım geleceği ve dolayısı ile takat üstünde ağır yükler altında kalınacağı anlaşıldığından, program yapmaktan vazgeçilmiş ve bu sebeple de imar planı tatbik mevkiine konmamıştır.

4- Belediye, imar planını tatbik için beş senelik imar programını yapmadıkça, planla ilgili mahalleri istimlak edememiş ve imar planı ile ilgili arsalar üzerinde yapılacak inşaata ruhsat verememiştir. Bu surette mülk sahiplerinin tasarruf haklarını kullanmaktan uzun müddet mahrum edilmesi sonucunu doğurmuştur.

Kazancel bu tespitlerden sonra, “milyonlarca insanın barındığı büyük ve zengin Avrupa şehirlerinin imar planlarını örnek alırken, iktisadi hayat seviyemize, nüfus yoğunluğu, müstakbel inkişaf derecesini ve nihayet beldenin ihtiyacını göz önünde tutarak ona göre bu örneği kendi kalıbımıza dökmemiz lazımdır. Hülasa sırtımıza uymayan bu hazır elbiseyi, bir başka üstat eli ile kalıbımıza uydurmak, zaruretinde olduğumuz için,  mevcut Lambert planının hükümsüz sayılarak, şehrimizin bünyesine uygun ve en az elli yıl içinde tatbiki mümkün yeni bir plan hazırlamak en muvafık hareket olur” demektedir.

Lambert Planı Çöpe mi atılıyor?

Yukarıda Lambert Planının uygulanmasındaki bazı sorunlardan bahsedilmişti. Şimdi ise bu planla alakalı Meclis’te alınmaya çalışılan çok radikal bir kararla karşılaşıyoruz. Konu, 1951 yılında Meclis gündemine gelir ve Lambert Planının “keenlemyekün addedilmesi,” yani, yok kabul edilerek yeniden plan yaptırılması istenir.”

Başkanlık tarafından hazırlanan teskerede, Lambert planının Belediye bütçesinin ve vatandaşların umumi servet takatini aşan çok büyük bir yük teşkil etmesi ve iktisadi bünyemize uymamasından ötürü, on senden beri tatbik sahasına konulamadığı belirtilerek, şehirde yaşayanların serbest kanaat ve fikir tartışmalarına arz edilmeden, otoriter bir rejimin tesiri altında yabancı bir desinatöre çizdirildiği için, yok kabul edilmesi istenir.

Bununla birlikte şehrimizin ticari, içtimai, kültürel ve iktisadi hayat seviyesinin gelişme imkânlarına göre Türk şehircilik Mütehassıslarına yeniden bir plan yaptırılması talep edilir.

Mecliste yapılan tartışmaların ardından bir sonraki Meclis görüşme tutanaklarından, Belediye’nin Bayındırlık Bakanlığına başvurarak imar planını incelemek için bir uzman talep ettiğini ve Bakanlığın Şehircilik Yüksek Mimarı Turgut Tuncay’ı görevlendirdiğini anlıyoruz.

Bakanlık uzmanına göre de Lambert planı uygulanamaz

 Bakanlık uzmanına göre Mevcut planın aşağıdaki sebeplerden ötürü tatbiki imkânsızdır. Raporda deniliyor ki; 

1.Lambert İmar Planıyla şehrin hâlihazır sokak ve aralıkları ile arazinin topoğrafik durumu göz önüne alınmadan birtakım planlamalar yapılmıştır. Böylece birçok sokağın kapatılması, yeni sokakların açılması,  lüzumsuz genişlikte mahalle aralarında sokaklar meydana getirilmesi, bazı kısımlarda büyük istinat duvarları yapılmak suretiyle yolun genişletilmesi vs. durumlar ortaya çıkmıştır.

2. Karayollarının şehrimizden geçireceği Rize-Samsun yolunun yeni güzergâhı ve yapılmakta bulunan Liman inşaatının ikmalinde vücuda getirilecek tesislerle yeni yollarında elde mevcut şehir imar planına tesir edeceği ve bu kısımlarında esaslı surette değiştirmesini icap ettireceğinden bunların da yeniden etüt edilmesi gerekir.

Tutanakta devamla şehrin; “daha mütevazı ve tatbiki imkân dairesinde bir imar planına ihtiyaç duyduğu”  tekrarlanmaktadır.

Lambert Planı, Tarihi Trabzon’u ortadan kaldırır

Bakanlık uzmanının hazırladığı Rapor, Meclis üyelerince değerlendirilmiş ve bir tutanak hazırlanmıştır. Trabzon Belediye Meclisinin hazırladığı tutanak aynen şöyledir;

“Fransız mütehassısı Mösyö Lambert tarafından 1938 senesinde tanzim olunan şehrimiz imar planı, 600 senelik tarihi Trabzon şehrini tamamen ortadan kaldıracak şekilde çok geniş tutulmuş, hayali bir plan olduğu gibi, fenni hata ve kusurlara sahip bulunması dolayısı ile gerek halen ve gerek 50 yılı hedeflemesi açısından, ileride tatbikine imkân bulunamayacağı 13 senelik çalışmalar ve tecrübeler neticesinde anlaşılmış bulunduğuna komisyonumuzca da kanaat hâsıl edildiğinden, şehrimizin iktisadi bünyesine uygun olmayan bu planın ortadan kaldırılarak, yerine Türk şehircilik mütehassıslarına daha mütevazı ve tatbik kabiliyeti olabilecek yeni bir imar planı tanzim ettirilmesi hususunun Meclis’e arzına karar verildiğini gösterir tutanaktır.”

Yapılan görüşmelerde tatbik kabiliyeti olmayan mevcut imar planının kaldırılması konusunda oylama yapılır ve ekseriyetle (yani çoğunlukla) kabul olunur.

Lambert Planı Çöpe Gitmekten Kurtuldu

Trabzon Belediyesi yeni bir imar planı için İller Bankası nezdinde girişimlerde bulunur. Ancak yeniden bir şehir haritası hazırlanması ve bu haritaya göre imar planının yapılması gerekmektedir. Ancak inşaat sektörü bu süreci beklemez. Zaten Bayındırlık Bakanlığı yeni imar planı yapılıncaya kadar eski planın yürürlükte olduğuna karar verir.

(Muzaffer Korlu)

Bu durumda 1953 senesinde Muzaffer Korlu döneminde imar planının yeniden yapılması hakkındaki Meclis kararının hükümsüz addedilmesi ile Lambert tarafından yapılıp halen tatbik mevkiinde bulunan imar planının geçerli bırakılması oylamaya sunulmuş ve kabul olunmuştur. Yani karar yine değişmiş oldu. Lambert planı bu sefer çöpe gitmekten kurtulur.

Meclis’te İmar planı dolayısı ile yaşanan kafa karışıklığı son oturumda giderilince, Belediye artık mevcut imar planı kapsamında 1953 yılından itibaren beş senelik İmar planını hazırlayarak Meclis’e sunar. Bu plana göre yapılması planlanan ilk işler şöyle sıralanır;

Rusların Trabzon’u işgalinde açtığı, ancak neredeyse kırk yıldır ciddi hiçbir yatırımın yapılmadığı Maraş Caddesi’nin açılıp genişletilmesi

Gazipaşa Caddesi’nin başında yolun ortasında kalan Şems Otelinin istimlâki ve yolun genişletilmesi

Erdoğdu yolunun genişletilmesi

Mumhaneönü’nde sebze pazarı mevkiinde yapılması karar verilen Hal inşaatı yapılması

Plana göre inşaat yapılmayacak alanların istimlâklerinin yapılması. 

Trabzon’da İlk Yaygın İmar Tadilatı

Hep şikâyet edilir: Yeşil alanların, spor sahaların, otoparkların şehirde az olduğu söylenir. Öyledir de; ancak bunun bir sebebi var. Planlar yapılırken şehrin ihtiyacı olan veya ileride ihtiyacı olacak yeşil saha vb. alanlar plan üzerinde boş bırakılır. Ancak plan üzerinde bir alanın yeşil saha veya otopark olarak ayrılması tek başına çözüm olmaz. Bu alanlar kamunun mülkiyetinde olsa, tamam, ancak bu sahaların nerdeyse tamamı özel mülkiyet elindedir ve vatandaşın arazisinin bedeli ödenmeden de bir işlem yapılamaz. Eğer Belediye’nin mali gücü buraları kamulaştırmaya yetmez ise, bu durumda çözüm olarak imar tadilatları bir kurtuluş reçetesi olarak görülür.

1959 yılı plan değişikliği gündeminde de böyle olmuştur; Hatta denilmiştir ki planda ayrılan birçok park, yeşil saha ve memurin ikametgâh mahallesi gibi alanlar 50-100 sene gibi bir zamanda dahi tatbiki kabil olmayan yerlerdir. Ayrıca şehirde o yıllarda bulunan park ve bahçelerin bu ihtiyacı çok uzun seneler daha karşılamaya yeteceğinden bu alanların plandan çıkarılarak yerleşim alanı olarak kabulü uygun görülmüştür.

Meclis tutanaklarına plandan çıkarılan park ve yeşil alanların listesi konulmadığından tadilatın büyüklüğü anlaşılamamıştır. Ancak görünen o ki bu durum böyle devam edecektir.

Bu arada belirtelim; iki ay sonra (01.10.1959 tarihinde)  Lambert Planı Meclis’te yine gündem olmuştur.  Söz alan Muzaffer Korlu;

“Halen geçerli olan şehir planının 25 sene evvel yapıldığını, o tarihten bu yana tatbikatta hiçbir surette nazarı itibara alınmadığını, bu itibarla artık işe yaramaz hale geldiğini, yeni bir şehir planının yaptırılmasının kati bir mecburiyet halini aldığını izah etmiş, bu işin karara bağlanarak en kısa bir zamanda yapılması için imar ve İskân Vekâletinden bir mütehassıs celbini teklif etmiştir.” Teklif aynen kabul edilmiştir.

Ancak süreç hızlı işlemez. Yeni bir plan yapılması ile ilgili Belediye Encümeni 1961 yılında bir karar alarak, İller Bankası ve İmar İskân Bakanlığı nezdinde girişimlerde bulunur. Gerçi eski plana ne kadar uyuldu? Bu da tartışma götürür. Zira 1961 yılı faaliyet raporunda Trabzon’da bir yıl içerisinde ruhsat verilen bina sayısının 519, ruhsatsız yapılan ve durdurulan inşaat sayısının 567 olduğunu belirtirsek durumun vahameti bir kez daha anlaşılmış olur. Muzaffer Korlu’nun deyişi ile; “tabi görülmeyenler hesaba dahil değildir.”

İkinci Planı Ege Üniversitesi Hocaları Hazırladı

Yapılan girişimler sonucunda İller Bankası tarafından 1968 yılında ulusal ölçekte açılan bir yarışma yapıldığı, 21 adet plancının bu yarışmaya iştirak ettiği, memleketin en tanınmış yüksek mimar ve profesörlerinden müteşekkil bir jüri tarafından değerlendirilmeler yapıldığını ve yarışmayı kazanan heyetin Ege Üniversitesi Şehircilik kürsüsünde hocalık yapan kimseler olduğunu tespit ediyoruz. Yarışmayı kazanan müellif tarafından 1969 yılında ise yeni planın hazırlandığı, 1970 yılında ise artık yeni planın yürürlüğe girdiği anlaşılmaktadır;

1941 tarihinde onaylanan Lambert planı 1970 yılında yürürlükten kaldırılır. Yeni plan yürürlüğe girer. Trabzon’un bu ikinci imar planıdır. Ancak son planı değildir. Zira Trabzon kenti için 1930’ların sonlarından 1988’e kadar üç kez imar planı ve üç kez de esaslı revizyon imar planları yaptırılmıştır.

Editör: TE Bilisim