SESLİ SİNEMAYA YÜZDE 5, SESSİZE YÜZDE 3 RUSUM!
Yazı dizimizin dünkü bölümünde Trabzon’da tiyatronun geçmişi ile alakalı bilgiler verilmiş ve sıra sinema konusuna gelmişti. Trabzon’da bir zamanların biricik eğlence mekânlarının sinemalar olduğunu belirterek söze başlayalım. Yine en önemli kaynağımız Trabzon Büyükşehir Belediyesi meclis arşividir.
TRABZON’UN İLK SİNEMA SALONU
Belediye Meclis tutanakları incelendiğinde 1933 yılında hem sesli hem de sessiz sinemaların Trabzon’da var olduğu görülmektedir. Zira kararda, sesli sinemalardan yüzde beş, sessiz sinemalardan yüzde üç eğlence RUSUMU(vergisi) alınması kabul edilmiştir. Yine 1930’lu yıllarda Trabzon Belediyesi çok sayıda çıkardığı talimatnamelerden birisi de Sinema ve Tiyatrolar Talimatnamesidir. Yani şehirde o yıllarda yukarıda da belirtildiği sinema salonları var.
Trabzon’da sinema denilince ilk akla gelen,bir zamanlar meydan parkının güney doğu cephesinde olan ve 1958 yılında yıkılan sinema binasıdır. Yıkılan sinema binasının yapım tarihi tam olarak bilinmemekle birlikte 1902 ile 1909 arasında inşa edilmiş olabileceği söylenebilir. Üstelik binanın özellikle ön cephesi, İtalyan mimar RaimondoD’Aronco’nun 1902 yılında Torino’daki Dekoratif Sanatlar Uluslararası Sergisi binalarının giriş cephelerine şaşırtıcı derecede benzemektedir. Bu benzerlik binanın mimarının 1893-1909 yılları arasında Türkiye’de çalışmış olan İtalyan mimar olabileceğini akla getirmektedir. Bina belediye tarafından verilen arsa üzerinde inşa edilmek ve 10 yıl işletme süresi sonucunda belediyeye devredilmek şartı ile Osmanlı Ermenilerinden BedrosPilosyan tarafından inşa edilmiştir.
Bu vesile ile Trabzon’daki sinema ve sinema kültürünü Enver Uzun’dan aktaralım;
“Aslında sinema sanatının geçmişi sanıldığının aksine, o kadar da eski değildir. Osmanlılarda sinema kültürü tiyatrodan sonra gelişmiş olmasına rağmen, tiyatrodan daha fazla halk yaşamında kabul görmüştür. Osmanlıda ilk film gösterimi 1896 yılında Abdülhamit zamanında sarayda gerçekleştirilmiş olup, ilk sesli Türk filmi olarak 1931 yılında “İstanbul Sokakları” çekilmiş, 1937 yılında ise ilk olarak sesli film gösterimi yapılmıştır. Bu durum Trabzon sinemacılığının bu sanat dalındaki gelişmeleri ne kadar yakından takip ettiğinin bir göstergesidir. Ta 1909 yılında Pilosyan adlı bir gayrimüslim vatandaşın “Sinematoğraf” adlı bir şirket kurduğu, Trabzon’da eğitici, ahlaki ve tarihsel filimler oynattığı kaynaklarda yer almaktadır. Osmanlı sarayında ilk kez sinema gösteriminden 13 yıl sonra Trabzon’da sinemanın hayata geçirilmiş olması oldukça dikkate değer bir husus olarak not edilmelidir. Sinema, Trabzon halkının eğlence gereksiminin karşılanmasında önemli bir boşluğu doldururken, yeni bir yaşam tarzını da beraberinde getirmiştir. Bilhassa kadınlar arasında sinema merakının kontrol edilemez bir dereceye çıktığı dönemin yerel gazetelerinde konu olmuştur.
HANGİ SİNEMALAR VARDI?
Trabzon’da en eski tarihlerden itibaren hangi sinemalar geldi geçti diye bakacak olursak, bunların başında Turan Sinemasını (1912-1958) zikretmemiz gerekecek, bundan başka; Yıldız Sineması (1923) ; Sümer Sineması 1 (1937-1987); Güzel Hisar Sineması (1931-1936); Yıldız Renk Sineması (1932-1970’ler); Asri Türk Sineması (1933-1935); Şark Sineması (1933-1943); Halkevi Sineması (1938-1940); Sümer Sineması II (1940-1986)
Yıldız Sinemasının Cumhuriyetin ilk çeyreğinde şehir için önemini Trabzonlu ünlü halk ozanı Baba Salim (Öğütçen) şu şekilde şiirleştirmiştir,
Ehlizevk merakla küşadın bekler,
Cennetten nişandır Yıldız Bahçesi
Gamları giderir, zevke zevk ekler
Billahi yamandır Yıldız Bahçesi
*
O sesli filimler, o sözlü sazlar
Ruha gıda verir, elemi azlar
Ne ferah bahçedir, gelince yazlar
Ne şereftir, şandır Yıldız Bahçesi
*
Doyulma zevkine neşeler saçar,
Erbabı alemin gönlünü açar
Huriler gezinir melekler uçar
Sanki bir cihandır Yıldız Bahçesi
1940’lardan sonra Trabzon’da değişik adlarla birçok sinema salonu açıldığını görüyoruz. Bunlar İpek sineması, Saray Sineması, İnci Sineması, Sümer Sineması 3, Renk Sineması, Sahil Sineması, Hisar Sineması, Konak Sineması, Fuar Sineması, Melek Sineması, As Sineması, Atapark Sinemasıdır
16.02.1940 tarihli Encümen kararında Trabzon’daki sinemalara dikkatimizi çeken bir karar alınıyor. Karar özet olarak; Taksim mevkiindeki Haydar Üçüncüoğlu’na ait sinemanın Trabzon’daki mevcut sinemalar içerisinde en konforlusu olması nedeni ile birinci sınıf üzerinden ruhsatlandırılması konusunu içeriyor. Bu sinema daha önce belirttiğimiz 1958 senesinde yıkılan sinemadır.
Meclis tutanaklarında 1940 senesinde başka bir sinema ismiyle karşılaşıyoruz; Panaroma Bahçesi. Tutanaklarda şöyle geçiyor; “Yazlık sinema ve tiyatro bahçesi olarak açılıp, bilahare Belediye’den ruhsat almadan üstü ve etrafı çadır bezi ile kapatılan ve kışlık tiyatro haline konulan Uzunsokak’taki Panorama Bahçesinin, tiyatro ve sinemaların haiz olmaları lazım gelen şartları ihtiva etmediğinden kapattırılmalarına karar verilmiştir.”
1940 senesine ait Yeniyol Gazetesi’nde Trabzon Sinema tarihi hakkında şu bilgiler verilmiştir;
“Trabzon’un tiyatro zevki ile bilinen, törpüleşen halkının sinemaya daha çok rağbet edeceklerini düşünen bir ermeni, ilk olarak şimdi çağlayan adı verilen saz mahallinin localar kısmına perde kurmuş ve şimdiki sahne kısmına da localar yaptırmış, sessiz film göstermeye başlamıştır. Öyle filimler ki cennet, cehennem, aşk, ihtiras ve çıplak mevzuları gösteren bu filimlerse hayli rağbet gösterilir ve hiçbir kayıt ve kuyuta, yani sansüre tabi tutulmazdı. Sinemacı Ermeni, bu şehrin açık filmlerle ahlaki kayıtlarını, telakkilerini çözüp genç dimağlarda şirazesizlik yaratmakta sinsi emellerini tahakkuka çalışırdı. Bu Ermeni komitacı idi. O zaman dünya güzeli sanılan karısı ile veya metresi ile o yerde aynı zamanda kafeşantan ( pavyon) işletiyordu. Umumi harpte bu komitacı Ermeni emsalleri ile birlikte kaybolmuştur.”
FİLMDEN SAATLER ÖNCE SİNEMA SALONLARI DOLARDI
1946 senesine gelindiğinde Trabzon’da üç sinema olduğu görülmektedir; Bunlar İpek, Lale ve Sümer sinemalarıdır. O günlerde sinema merakı gün geçtikçe artmaktaydı. Öyle ki, filmin çevrilmesine başlanmazdan bir iki saat önce boş sandalye bulmak için öğle yemeğini peynir ekmek yemek suretiyle iktifa edenler pek çok.. Alelacele evlerinden kendilerini sokağa dar atıp, sinema yolunu tutanlar az değildi.
1951 yılına geldiğimizde meclis zabıtlarında artık“sinemaların bir zevk mevkiinden çıkmış ve zaruri ihtiyaçlar arasına girdiği” tespitleri yapılmaya başlanmıştır.
Belediye kayıtlarına göre daha sonraki yıllarda, örneğin 1970 ile 1974 senesinde, Trabzon’da sekiz adet sinema olduğunu tespit ediyoruz. Bunları; Melek Sineması, Sümer Sineması, Renk Sineması, As Sineması, Konak Sineması, Saray Sineması, Yıldız Sineması ve Fuar Sineması olarak sayabiliriz. Bu sinemalara ilaveten 1969 yılı kayıtlarında geçen yazlık Emek Sinemasını saymayı unutmayalım. O yıllarda Belediye mülkiyetinde olan Sümer Sineması ile yazlık Emek Sineması, Meclis üyeliği de yapmış olan Haydar Üçüncü tarafından işletilmektedir.
1978 yılı Meclis tutanağında o yıllarda Trabzon’da sinemaya olan düşkünlüğü göstermesi açısından çok çarpıcı bir rakamla karşılaşıyoruz. Faaliyet Raporundan aynen aktarıyoruz; “Şehirde mevcut sinemalara 1.758.455 adet bilet verilerek, bu biletler sarf edilmiş olduğundan resimleri tahsil edilmiştir.” Bunun o dönem için çok iyi bir rakam olduğunu düşünüyoruz. Zira demek ki ortalama her gün, beş bine yakın insan Trabzon’da sinemaya gidiyordu.
TRABZONLU SİNEMACILAR
Yazımızın girişinde sinema, bir zamanlar Trabzon’un biricik eğlence mekânlarıydı demiştik. Şehir geliştikçe, teknoloji ilerledikçe ve televizyon kanalları çeşitlenince sinemaya olan rağbet elbette azaldı. Trabzon nüfusu artmasına rağmen sinema salonları ve seyirci sayılarının arttığını düşünmüyoruz. Trabzon sinemalarından bahsetmişken Trabzonlu sinema ve tiyatro sanatçılarından bahsetmezsek eksik olur.
Kimler var diye baktığımızda Akçaabatlı hemşerimiz Erol Günaydın ve Tanju Gürsu’yu ilk sıralarda saymamız gerekir. Sonra Hüseyin Avni Danyal, Hayati Hamzaoğlu, Tomris Oğuzalp, Devrim Saltoğlu ve diğerleri. Ayrıca Trabzonlu Ünlü Yönetmen Ertem Eğilmez’i unutmayalım.
Fatih Erol
