Osmanlı düşünce dünyasının önemli ancak gölgede kalmış yönlerinden birini ele alan “Osmanlı Aydınları ve Sosyal Darwinizm” isimli çalışma, Karadeniz Teknik Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Atilla Doğan imzasıyla yayımlandığı günden bu yana yankı uyandırıyor. Dördüncü baskısını yapan kitap, yalnızca tarih meraklılarına değil, modern Türkiye’nin düşünsel temellerine ışık tutmak isteyen herkese hitap ediyor. Kitap hakkında görüş bildiren önemli isimler arasında Prof. Dr. M. Şükrü Hanioğlu ve Prof. Dr. Şerif Mardin de yer alıyor.
Avrupa materyalizminin izleri Osmanlı entelijansiyasına nasıl yansıdı?
Kitap, 19. yüzyılın sonlarında Avrupa’da şekillenen materyalist düşüncenin Osmanlı aydınları üzerindeki etkisini sosyal Darwinizm perspektifinden inceliyor. Darwin sonrası dönemde özellikle pozitivizm, evrim kuramı ve bilimsel materyalizm gibi fikirlerin Osmanlı elitleri tarafından nasıl algılandığı ve benimsendiği eserde detaylı bir şekilde ele alınıyor.
Prof. Dr. M. Şükrü Hanioğlu, Doğan’ın çalışmasının bu açıdan benzersiz olduğuna dikkat çekerek, “Avrupa materyalizminin Darwin sonrası geçirdiği dönüşümü dilimizde detaylı biçimde anlatan tek eser olması ve bu akımların Osmanlı aydınları üzerindeki etkisini göstermesi bakımından son derece mühim katkılarda bulunuyor,” ifadelerini kullandı. Hanioğlu’na göre kitap, Türk resmi ideolojisinin bilimci arka planını anlamak açısından da vazgeçilmez bir kaynak niteliğinde.
Şerif Mardin: “Boş bir alanı dolduruyor, yeni ilhamlar sunuyor”
Prof. Dr. Şerif Mardin ise kitaba yönelik değerlendirmesinde, eserin Osmanlı düşünce tarihindeki ihmal edilmiş bir konuyu detaylı biçimde ele alarak önemli bir boşluğu doldurduğunu vurguladı. Mardin, “Pozitivizmin ülkemize yansımasını bir bütün olarak ele alan bu çalışmanın, yeni bilimsel ilhamlara kaynaklık edeceğine inanıyorum,” diyerek kitabın entelektüel tarihte açtığı yeni pencerelere dikkat çekti.
Bu yönüyle kitap yalnızca geçmişi anlamaya yönelik bir çaba değil, aynı zamanda günümüz Türkiye’sindeki düşünsel altyapının izini sürme niyeti taşıyor. Doğan’ın orijinal kaynaklara dayanan titiz yaklaşımı, çalışmayı farklı kılan önemli unsurlar arasında yer alıyor.
Düşünce tarihine katkı: Akademi dünyasından güçlü destek
“Osmanlı Aydınları ve Sosyal Darwinizm”, tarih, sosyoloji ve siyaset bilimi gibi farklı disiplinlerin kesişim noktasında yer alıyor. Akademi dünyasında gördüğü ilgi, kitabın interdisipliner yaklaşımının bir yansıması olarak değerlendiriliyor. Prof. Dr. Atilla Doğan, kitabında sadece fikir akımlarını değil, bu fikirlerin toplumsal, siyasal ve kültürel dönüşümler üzerindeki etkilerini de gözler önüne seriyor.
Eser, özellikle II. Meşrutiyet dönemi ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında şekillenen düşünsel yapıları anlamak isteyenler için başvuru kaynağı olma özelliği taşıyor. Dördüncü baskısını yapan kitabın artan ilgisi, sosyal bilimlerde düşünce tarihine olan merakın da günümüzde yeniden yükselişte olduğuna işaret ediyor.
