Mazideki Trabzon adlı yazıdizimizde Trabzon Büyükşehir Belediyesi Meclis tutanaklarında isimleri geçen ve haklarında bilgi verilen tarihi eserler ile ilgili bu güne kadar pek çok yazı kaleme aldık. Bugün şimdiye kadar değinmediğimiz yine belediye tutanaklarında bilgi verilen bazı eserlere dikkat çekmek istiyoruz.
Bedesten
Trabzon Belediyesi meclis tutanaklarında hakkında detaylı bilgi verilen tarihi eserlerden birisi de Bedesten’dir. Nitekim 1944 yılı son haftasında toplanan belediye encümeninin aldığı karar, Trabzon’un önemli tarihi çarşılarından Bedesten hakkında bazı malumatlar içermektedir. Karar incelendiğinde Bedesten binasının 1942-1943 yıllarında ekmeklik hububatı stoklamak için belediyece sahibinden kiralandığını, daha sonra görülen lüzum üzerine aynı bedelle Ziraat Bankasına devredildiğini anlıyoruz. Ziraat Bankasının burayı boşaltmasından sonra müzayede işlerine tahsisi maksadıyla, yine 750 liraya kiralanmıştır. Binanın alt katında 25 göz mağazanın mevcut olduğu, bunlardan 16’sının kepenkli ve dokuzunun kepenksiz, üst katta 23 göz mağaza olup, bunlardan sekiz gözünün kepenkli ve 15 gözünün kepenksiz olduğu tespiti yapılmıştır.
Müzayede işlerinin iyi bir şekilde yürütülebilmesi ve halk tarafından getirilecek emanet eşyanın muhafazası için, iki mağazanın memur odası ve müzayede salonu olarak düzenlenmesi, diğer 44 mağazanın eski elbise alıp satanlara kiralanması hususu 1944 yılında mecliste görüşülmüştür. Yapılan müzakere neticesinde Bedesten çarşısının kullanılmış eşya satanlara kiralanması, alt kattaki dükkânların da ardiye olarak kullanılması kabul edilmiştir.
(Belediye eski Başkanlarından Muzaffer Korlu)
1950 yılında Trabzon Belediyesi meclis üyesi olan Muzaffer Korlu’nun “mezat salonunun ıslahı” konusunda verdiği önergeden Bedesten ile ilgili; söz konusu yerin belediyece 1200 liraya kiralandığı, içerisinde bir etüv makinesi olduğu, buraya daha önce eski elbise satan esnafın yerleştirildiği, ancak karanlık ve gayrisıhhi durum yüzünden esnafın buradan birer ikişer çıktığı, dolayısı ile bu yerin esaslı bir surette tamir ve ıslah edilmesi gerektiği anlaşılmaktadır.
1964 yılına gelindiğinde; şehrimizin birinci derecede muhafazası lazım gelen eserler meyanında ve imar planında da satış galerisine tahsisli bulunan Bedestenin, muhtelif şekilde işgal edilmek suretiyle tahrip edilmekte ve tarihi kıymetini kaybetmekte olduğu belirtilerek, bu eserin tahribattan kurtulması ve tarihi değerine has bir şekle getirilmesi amacıyla belediye tarafından kamulaştırılmasına karar verilmiştir.
TÜRKLER Mİ YAPTI? CENEVİZLİLER Mİ?
(1916 tarihinde Rus uçağından çekilen görüntü. Bedesten in çatısı yıkık)
Bedesten çarşısının tarihi ile ilgili çeşitli görüşler mevcuttur. Ancak Prof. Dr. Kenan İnan, Yavuz Sultan Selim'in annesi Gülbahar Hatun evkafından olan Bedesten'in, 6.322 akçelik gelirine dair bir belgeden dolayı, Bedesten’in 16.yy. başlarına ait olduğunu belirtmektedir. Yine İnan, İngiliz seyyah Lynch'in bu yapıyı bir Ceneviz eseri olarak göstermesini ve günümüze kadar bazı yazarların bu iddiayı tekrar etmesini yanlış bulur. Bedesten'in Trabzon Rum İmparatorluğu zamanında Venedikliler veya Cenevizliler tarafından inşa edildiği fikri ileri sürülmüş olsa da, binanın kemerlerinin Türk sitilinde yapıldığını belirtir.
Yine İnan’a göre binanın inşasında kullanılan malzemenin bir kısmının Gülbahar Hatun Türbesinde kullanılmış olması, binanınTürkler tarafından inşa edilmiş olduğunun en kuvvetli delillerindendir. Günümüz araştırmacılarından SelinaBallance da yukarıdaki fikri kısmen desteklemekte ve binanın Trabzon Rum İmparatorluğu zamanında yapılmış olması mümkün olsa bile kesinlikle Türkler tarafından inşa edilmiş olması gerektiğini, çünkü Gülbahar Sultan Türbesinde kullanılan materyal ile bu binada kullanılan yapı malzemesinin özellikle kapı ve pencerelerde aynı olduğunu ve bunlardan başka binanın orijini hakkında bilgi verecek iz bulunmadığını belirtmektedir.
Kenan İnan Bedesten binasının yapılış tarihini belirlemenin yukarıda izah edilen görüşlerden de anlaşılabileceği gibi oldukça zor olduğunu belirterek. Binanın Trabzon'da Osmanlılar tarafından inşa edilmiş olan en eski ticarî yapı olduğunu söylemenin yanlış olmayacağını söyler. Nitekim Evliya Çelebi eserinde Trabzon ticaret hayatından bahsederken şöyle demektedir. "Çarşıların en seçkini, Mumhane kapısındaki taşra esnafınındır. Bunlar, kapının hizasında ve deniz kıyısında kat kat kalabalık dükkânlardır. Kâgir yapı ve Bedesteni vardır ki, içindeki tüccarlar zengin, eli açık, vakarlı ve muhteşem bezirgânlardır. Orta Hisar'da her esnaftan bulunur.”
(Bir zamanlar Bedesten Caddesi)
TEK KATLI MI? YOKSA İKİ KATLI MIYDI?
Trabzonlu tarihçi Minas Bıjıjkyan 1818'de Bedesten'in doğu tarafındaki kapısı üzerinde teşhis edilemeyen bir kitabe bulunduğunu, dört demir kapısı ile ortasında güzel bir içme suyu olan bir kuyusu bulunduğunu yazmaktadır. Ayrıca çok yüksek olan yapının ortasında dört sütun bulunduğunu, evvelce ikinci bir kat varken. Şimdi içinde tek katlı dükkânlar olduğunu belirtir.
Bıjıjkyan'ın bu görüşüne karşılık SelinaBallance, binanın hiçbir zaman ikinci bir kata sahip olmadığını ancak binada şu anda doldurulmuş olarak mevcut olan pencerelerin çok yüksek ve her duvarda ikişer adet bulunmasının ikinci kat zannını verdiğini belirtir.
Mustafa Cezar da yukarıdaki fikri destekleyerek binanın girişlerinin tek katlı bir bina düşünülerek yapıldığını, bina içinde binanın iki katlı olduğunu gösterecek bir tavan izinin bulunmadığını bu sebeple iki kat fikrini desteklemenin mümkün olmadığını belirtir. Trabzon Bedesteni 1633-34 yıllarında bu şehre yapılan bir Rus saldırısında yanmıştır. Kubbesi veya kubbeleri o sırada muhtemelen çökmüş olabileceğinden Minas, Bedestenin üstünü açık olarak gördüğünü ifade eder. 1847'de yazılan bir raporda Bedestenin yangınlardan kararmış bir yapı olduğu, ortasında, bu kuyu bulunduğunu ve içinde terzi ve pamukçukların barındığı bildirilmektedir.
Bedesten’in tarihi ile ilgili bilgi veren bir başka önemli kaynak da AnthonyBryer ile David Wınfıeld’e ait olup; kaynakta, Bedesten’den bahseden en erken tarihi bilginin 1512 yılında Gülbahar Hatuniye Camii imaretine ait olan vakıf listesi olduğu belirtilir. Bedesten’in tarihçesi ile ilgili çeşitli görüşleri sıralandıktan sonra, netice olarak; “Şayet yapı Sultan Mehmet tarafından kurulmamışsa bize göre muhtemel kurucusu, 1489-1512 yılları arasında Trabzon Valisi olan ve doğal olarak gelirlerini annesi Gülbahar Hatunu’un Camisi ile Türbesine tahsis edilen Şehzade Selim olmalıdır” bilgisi verilir.
Bedesten’in Trabzon ticaret tarihinde ve sosyal hayatında önemli bir yeri vardır. Çarşı içinde bulunması, özellikle Moloz limanına yakın olması sebebiyle XVIII. yy’a kadar Taşhan ile birlikte şehir ticari hayatının en önemli merkezidir. Bedestenin mal mübadelesinin yapıldığı ve değerli eşyaların saklandığı binalar olma sıfatı XIX. yy’a kadar devam etmiştir.
SUAT OYMAN ZAMANINDA İSTİMLAK EDİLDİ
1950 yılında Trabzon Belediyesi meclisinde tekrar gündem olan Bedestenin zamanla özgün işlevini kaybettiği ve kullanım dışı kaldığı, yapısal bozulmalara uğrayarak yıkılmaya yüz tuttuğu belirtilmiştir.
Nitekim 1964 yılında Belediye Başkanı Suat Oyman’ın meclis tutanağına yansıyan konuşması şöyledir; “Tarihi eser meyanında bulunan ve birinci derecede muhafazası zaruri olan KameraltındakiBedesten’in müdahaleye uğramış ve tarihi değerini kaybetmek üzere olduğu görüldüğünden, belediyemizle birlikte muhtelif şahıslara ait 48 dolaptan ibaret Bedestenin istimlâki suretiyle restore edilerek tarihi vasfına has bir şekilde ifrağı ve imarda tahsis olunduğu üzere turistik bir eser kazanılmış olacağı düşüncesiyle istimlâkine karar verilmiştir.”
(Trabzon (1963-1973) Yılları arası Belediye Başkanı)
Doksanlı yılların sonlarına gelindiğinde Trabzon’un önemli kültür varlığı olarak korunması gereken yapının farklı bir işlevle yeniden kullanılması gündeme gelmiştir. Yapı için, Karadeniz Teknik Üniversitesi ve Valilik işbirliği ile oluşturulan bir çalışma grubu tarafından hazırlanan yenileme projesi, Trabzon Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından 29.01.1999 gün 3373 sayılı karar ile onaylanmıştır. Restorasyon projesinin uygulanmasıyla Bedesten, Trabzon’un sosyal ve ticari yaşamına yeniden kazandırılmıştır.
YEMENİCİLER CADDESİ
Bu arada bugün Bedesten Caddesi olarak isimlendirilen caddenin 1965 yılına kadar isminin Yemeniciler Caddesi olduğunu belirtelim. 1965 senesinde Trabzon Belediye Meclisi; Mevcudu kalmayan Attar, Çarıkçılar ve Yemeniciler Caddesi isimlerini kaldırılarak yerine aynı cadde üzerinde mevcut tarihi vasfı bulunan Bedesten’e izafeten Bedesten Sokağı ismini vermiştir.
