Tutanaklardan anladığımız kadarıyla şehirde bir elektrik şirketi var ve belediye bu şirkete genel aydınlatma ile ilgili bir ödeme yapıyor. Ancak bütçeye az para konulduğu için aktarma yapmak gerekiyor.
Bu gün yine Trabzon Büyükşehir Belediyesi Meclis arşivine girerek bu sefer de 1930’lu yıllardan itibaren mazideki Trabzon’un elektrik serüveninin peşine düşüyoruz;
GAZ LAMBALARI İLE AYDINLATILAN ŞEHİR
Kurtuluş savaşının hemen ardından o yıllarda gaz lambaları ile aydınlatılan şehrin elektrikle aydınlatılabilmesi için Trabzon Belediyesince bir girişim başlatılmış, 3. Ordu Komutanı Vehip Paşa belediyeye iki elektrik motoru vermiştir. Belediye de, lamba ve diğer gerekli malzemeleri Batum’dan getirterek şehrin bazı bölgelerini aydınlatmaya çalıştıysa da başarılı olamamış ve kurulan küçük çaplı sistem infilak ederek devre dışı kalmıştır.
İkinci girişim 1920 senesinde Trabzon Valisi Hamit Bey döneminde tekrar başlamış ve şehrin bir bölümüne elektrik verilebilmiştir. Fakat bu gibi basit motorlarla şehre düzenli elektrik sağlamanın mümkün olmayacağı anlaşılınca, daha kuvvetli elektrik kaynakları bulunması için harekete geçilmiş ve bu doğrultuda su gücünden elektrik üretimi konusunda bazı adımlar atılmıştır.
1923 yılı başlarında, yani Cumhuriyet’in ilanından hemen önce, Trabzon mahallerinin aydınlatılması için yeni bir teşebbüse girişilmiş Eytam (Yetimler) Sanayi Mektebi’nde bulunan ve Ruslardan kalan büyük istim makinesi özel idare tarafından Belediye’ye verilmiş ve Bahriye Atölyesi’nde tamir edildikten sonra, Mayıs 1923 sonlarında kullanılabilir hale getirilmişti. Bu arada Belediye, Faroz, Kindinar ve diğer bazı mahallelere elektrik direkleri dikerek tel ve fincanları hazır hale getirmiştir.
TRABZON’UN YÜZ AKI; VİSERA SANTRALİ
1925 yılına gelindiğinde Akçaabat’ın Visera köyünde bir hidro elektrik santrali inşasına başlanmış ve 1929 yılında elektrik üretimine başlanmıştır. ViseraHES’ten üretilen elektrikle Akçaabat ve Trabzon şehirleri elektrikle aydınlatılmaya başlanmıştır.”
Visera’daki HES inşaatına başlanıldığında aynı yıl, 8 Ocak 1925 tarihinde 160.000 Lira sermaye ile Trabzon Elektrik Türk Anonim Şirketi kurulmuştur. Araştırmacı Murat Küçükuğurlu’ya göre Türkiye’de tamamen yerli sermaye ile kurulan bu şirket,Cumhuriyetin ilk yıllarında Trabzon ekonomisi için yüz akı olmuştur.
1942 senesinde belediye meclisinde yapılan görüşmeler neticesinde satın alınan Trabzon Elektrik Türk Anonim Şirketiile o güne kadar Atasu işletmesi olarak bilinen Su İşletmesinin her ikisi için katma bütçeli bir idare tesisi çoğunlukla kabul edilmiştir. Bundan sonra işletmenin adı; “Trabzon Belediyesine Bağlı Elektrik ve Su İşletmeleri İdaresidir.”
1971 tarihli Belediye Encümen tutanağına göre Visera Elektrik santralinin 1971 yılında Türkiye Elektrik Kurumu Genel Müdürlüğüne devredildiğini belirtmiş olalım.
Değirmendere Hidro Elektrik Santrali (HES)
Yukarıda bahsedildiği üzere şehrin elektriği 1929 yılından beri Visera’dakiHES’den elde edilmekteydi. Ancak meclis tutanaklarından öğrendiğimiz kadarıyla Trabzon ve Akçaabat’ın elektrik sarfiyatının günden güne artmaya başlaması ve Visera Elektrik Santralini işleten memba suyunun, o günkü ihtiyaca yetecek miktarda enerji üretimini temin edemeyeceği anlaşılmıştı. Bunun üzerine Elektrik İşletmesi elektrik tesisatının durumu ve alınacak tedbirlerle ilgili bir rapor hazırlayarak Belediye Meclisi’ne sunar.
Raporda Visera (Işıklar) Köyündeki elektrik santralinin bilhassa kış ve yaz aylarında suların azalması dolayısı ile üretimin düştüğü, bu eksikliği tamamlamak için yedek bir dizel motorlu elektrik santralinin kurulduğu, ancak bununla dahi en çok elektriğin tüketildiği saatlerde 220 voltluk enerjinin sağlanamadığı belirtilmektedir. Bu durumda yedek bir elektrik motoru ile elektriğin desteklenmesine karar verilir.
1950 yılına gelinmiş Şehir günden güne büyümekte ve elektrik sarfiyatı artmaktadır. Visera ile elektrik motorları şehrin ihtiyacını sağlamakta yetersiz kalınca Elektrik İşleri Etüt İdaresi (EİEİ) tarafından Değirmendere üzerinde ölçüler yapılmış, Galyan suyunun Hamsi Köyü Deresi suyu ile birleştiği yerde dere çevrilmek sureti ile 10 km uzunluğunda bir isale kanalı ile 200 metre irtifa, 5000-6000 beygirlik bir gücün ortaya çıkacağı hesaplanmıştır. .
TRABZON NURA GARK OLACAK
Dönemin belediye Başkanı Muzaffer Korlu; “Sayın Başvekilimiz Adnan Menderes’in bizzat yapılmasını emir buyurdukları Trabzon Hidro Elektrik Santralinin, bir an evvel tahakkuk safhasına intikal ettirilecek olan bu karar; şehri nura gark, ticari ve gerekse iktisadi hayatının en büyük terakki merhalesini teşkil etmesi bakımından tarihi ehemmiyeti haiz olacaktır” der ve yapılan görüşme neticesinde Değirmendere Hidroelektrik Santrali için İller Bankasından borçlanma yapılması kabul edilir.
Değirmendere Hidroelektrik Santrali hususunda bu kadar mesafe alınmasına rağmen 1959 yılında; “Trabzon Değirmendere Santralinin rantabl olmayacağının tespiti üzerine inşaatından sarfı nazar edilmiş ve borçlanma kararı Belediyece geri alınmıştır.” Artık Trabzon için tek seçenek İkizdere Hidroelektrik Santralidir.
İkizdere Hidroelektrik Santrali (HES) Birliği
Önceki bölümde belirtileceği üzere elektrik ile ilgili Belediye’nin asıl gündeminde olan Değirmendere üzerinde kurulacak bir HES’i beklenirken, Belediye’ye İller Bankasından; “İkizdere de yaptırılması düşünülen Hidroelektrik Santrali Birliğine Trabzon Belediyesi’nin de üye olarak muvafakat edilmesine” dair gelen bir yazı ile İkizdere Hidroelektrik Santrali Meclis’in gündemine girmiştir.
Tutanaklardan anlaşıldığına göre; Rize’nin İkizdere kasabası yakınında kurulacak bu HES, Bölge Santrali olacak; Rize, İyidere, Güneyce, Karadere, Sürmene, Of, Kireçhane, Yomra, Akçaabat, Gündoğdu, İkizdere, sonradan Çayeli, Ardeşen, Fındıklı şehir ve kasabalarının enerji ihtiyacı bu santralden karşılanacaktır. Diğer taraftan etüdü İller Bankası’nca ihale edilen Değirmendere HES’nin zemininin müsait çıkmaması dolayısı ile buradan vazgeçilmesi halinde, Trabzon enerji ihtiyacının tamamı İkizdere’den, karşılanacağı anlaşılmaktadır.
Belediye Başkanı Muzaffer Korlu’nun Meclis’e verdiği bilgilerden, Değirmendere HES için Meclis’in gerekli yetkiyi İller Bankası’na verdiği, Bankanın da hazırlanan etütler gereğince “yan kiriş bacaları ve tünel inşaatını” ihale ederek, işin bir müteahhide verildiği ve inşaat işinin de devam ettiği anlaşılmaktadır. Şimdi ise İller Bankası yeni bir teklifte bulunmaktadır. Başkan, Değirmendere HES’in İkizdere’ye “kaçırıldığını” düşünmektedir.
Söz alan Temel Aras; Değirmendere HES inşaatını alan müteahhidin zengin ve büyük bir firma olduğunu, böyle büyük müteahhitlerin daima işin büyüğünü tercih edeceklerini söyleyerek, firmanın elektrik işinin Rize İkizdere’ye çevrilmesi neticesinde Trabzon’daki elemanlarını geri çektiğini söyler.
Şehirde Elektrik Sıkıntısı
Visera’dakiHidro Elektik Santrali’nden elde edilen ve dizel motorlarla desteklenen elektrik, 1954 yılında en fazla tüketimin olduğu 15-21 saatleri arasında artık Trabzon’a yetmemektedir. Bu nedenle alınan kararda; “Tamamen yüklü halde bulunan transformatörleri yanma tehlikesinden kurtarmak için elektrik üretimi uygun hale gelinceye kadar, sokak lambalarından başka her gün saat 15 den 24 e kadar sıra takibi suretiyle aşağıdaki mıntıkalardan birinin cereyanı kesilmek mecburiyetindedir” denilmekte ve bir liste halinde elektriği kesilecek mıntıkalar sıralanmaktadır. Encümen kararında yağmur sebebi ile su vaziyetimiz müsait hale geldikçe cereyan kesilmesine lüzum kalmayacağı da belirtilmektedir.
Encümen kararları incelenmeye devam edildiğinde, Belediye’nin Almanya’dan dizel elektrik motorları sipariş ettiğini, ancak döviz transfer işlemlerinin Maliye Bakanlığınca geciktirilmiş olması nedeni ile yeni santralin kış devresinde kurulup işletilmesinin de mümkün olmayacağı anlaşılmaktadır. İlerleyen aylarda her gün semt semt kesilmekte olan elektriğin mevcut abonelerin ihtiyacını karşılayamayacak bir hale geldiği, bu nedenle vaziyet düzelinceye kadar sokak lambalarının da kısmen yakılmasına karar verildiği görülmektedir.
1971 Senesinde Trabzon’un Elektrik Durumu
1971 yılı Belediye Mesai Raporu görüşmelerinde Belediye Başkanı Suat Oyman’ın yaptığı ve Meclis zabıtlarına yansıyan sunuş konuşması o yıllarda şehrin elektrik üretimi konusunda detaylı bilgiler içermektedir. Buna göre; şehre elektrik sağlayan üç ana kaynak bulunmaktadır. Bunların en eskisi ta 1929 senesinden beri faaliyette olan Visera Elektrik Santralidir. Başkan’ın verdiği bilgiye göre bu santral, azami 500 Kw enerji üretmekte ve bu enerji Akçaabat, Düzköy, Mesire Sitesi, askeri kamp, Akçaköy, Hacıbeşir, Fatih, Sigorta Hastanesi, Kavakmeydan Mahallesi ve semtlerinde tüketilmektedir.
İkinci olarak İkizdere HidroElektrik Santrali şehrin elektriğini üretmekte, ancak santrali besleyen suların azalması, donması veya türbinde meydana gelen arıza dolayısı ile ve aynı zamanda şebekenin Hopa’ya kadar hizmet hacmini genişletmesiyle zaman zaman şehir karanlıkta kalmaktadır. Bu durumda Değirmendere Dizel Elektrik Santrali devreye girmektedir ki, bu santral de ancak Boztepe, Yenicuma, Doğum Hastanesi, Bahçecik ve diğer bazı semtlere enerji vermektedir. Başkan Oyman’ın verdiği bilgiye göre enerji yetmediği için bu santral devamlı olarak çalıştırılmaktadır.
Allah Hemşehrilerimize İnsaf Versin!
Başkan Oyman’ın bu konuda en fazla üzüldüğü husus; “hemşehrilerimizin insafsızca elektrik direklerini ve lambaları tahrip etmeleridir.” Başkan bu konuda o kadar dertli ve çaresizdir ki “Cenabı Hakkın hemşehrilerimize insaf ve basiret vereceği günü beklemekten başka çare bulamadık” demektedir. Zira yapılan tüm ikazlar işe yaramamakta, bu tahripkâr hareketler yüzünden, Belediye küçümsenmeyecek bir zarara girmektedir. Trabzonluların elektrik lamba ve izalatörlerini nasıl ve neden tahrip ettiğini Başkan Oyman’ın başka bir oturumda yaptığı açıklamadan şöyle çıkarıyoruz; Elektik lamba ve izalatörleri kimi hemşehrilerce tabanca ve kuş lastik için hedef tahtası olarak kullanılmaktadır.
Fatih Erol
