OrtahisarBelediyesinin çalışkan ve bir o kadar da sıra dışı bir Kültür Müdürü var;Sadettin Önsel. Birkaç ay önceki görüşmemizde “Trabzon, yerel basını en eski ve en güçlü şehirlerden birisidir. Neden “Trabzon Basın Tarihi Müzesi” kurmak bugüne kadar kimsenin aklına gelmemiş” dediğimde, “Başkanımız Ahmet Metin Genç’in böyle bir projesi var” demişti. Takip edebildiğimizkadarıyla projede bayağı da mesafe kat edilmiş. Trabzon basının emektarlarından Basın ve Halkla İlişkiler Müdürü Yusuf Keskin, Sadetin Önsel ile birlikte hummalı bir çalışma içerisine girmişler.
Ortahisar Belediyesi, Trabzon Basın Müzesi için eski bir konağı restore etmiş, müze için malzeme ve bilgi toplamaya çoktan başlamışlar bile. Sizin anlayacağınız, kültür ve sanat dostu Başkan Ahmet Metin Genç yeni bir açılışa hazırlanıyor.
Başkan Genç Trabzon Basın Tarihi Müzesi kuruyor
Biz de bu vesile ile evveliyatından beri yerel basını güçlü şehirlerden birisi, belki de birincisi olan Trabzon’da, bir döneme damgasını vuran ve bizim de yazılarımızda sık sık atıf yaptığımız Yeniyol Gazetesi ile yineonungüçlü kalemlerinden Cevdet Alap’ınşahitliğindeyerel basınımızınserencamını incelemek istiyoruz. Alap, Trabzon yerel basınınıİstibdat, Meşrutiyet, Milli Mücadele ve Cumhuriyet devri olmak üzere dört devreye ayırarak bunlar hakkında bilgiler vermektedir;
1940’lı yılların güçlü kalemi Cevdet Alap
ABDÜLHAMİT DÖNEMİNDE TRABZON BASINI
Cevdet Alap’ın istibdat dönemi dediği 2. Abdülhamit döneminde,Türkçe olarak resmi “Trabzon” gazetesi çıkardı. Daha çok padişahın methi, ilan, resmi tebligat ile dolu olan gazete Vilayet matbaasında basılırdı. Bundan başka yıllık Vilayet Salnamesi çıkardı. Çok istifadeli ve çok malumatla dolu ve adeta Trabzon’un tarihçesi demek olan bu salnameler her bakımdan çok iyi bir kaynaktı.
Resmi Vilayet Gazetesi’nden başkaTrabzon’da Rumca ve Ermenice gazetelerin dahi çıktığını belirten Alap, Faroz, Eftron, Jamanak adlarında çıkan bu cemaat gazetelerinden birinin, Mihatlidis matbaasında diğerlerinin de Temel Göksel ticarethanesi karşısında Serasiismindeki Rum matbaasında basıldığını söyler. Bu matbaa, Terkedilmiş Mallar Dairesinden Yeniyol tarafından satın alınmış, Yeniyol matbaa ve gazetesi faaliyete geçinceye kadar bu matbaada birçok gazete ve mecmua çıkmıştır.
1924’den 1966’ya kadar Trabzon’un güçlü sesi Yeniyol Gazetesi
MEŞRUTİYET DEVRİNDE TRABZON BASINI
Meşrutiyet devrinde de Trabzon’da birçok gazete ve mecmuanın çıktığını belirten Alap,“Uzun ömürlü, belli başlı gazete ve mecmualar şunlardır” diyerek Meşveret, Tarik, İkbal, Feyiz adlı siyasi gazetelerle, Envarı Vicdan, Kehkeşan, Şıptak adlı mecmuaları sayar. Bunlardan İttihat ve Terakki’nin organı olan Meşveret’i Naci B. İsminde sonradan bir müddet Trabzon mebusluğunu yapan bir Trabzonlu çıkarırdı der. Meşveret Gazetesinin Trabzon’da olduğu kadar Türkiye ve haricinde de mevki ve şöhreti olduğunu belirtir.
Meşveretçi Naci (Yamaç)
Cevdet Alap, bu gazeteye rakip olarak aynı mevki ve şöhreti haiz, Hürriyet ve İtilaf’ın organı olan Tarik Gazetesini de Milli Mücadelede yurt dışına kaçıp orada ölen Hasan Hicabi isminde bir Trabzonlunun çıkardığını belirterek, hicretten yaniRus işgali sırasında yapılan muhacirlikten biraz önce bunların kapanıp dağıldığını söyler.
Feyiz ve İkbal Gazetelerine gelince; bu iki gazeteyi Trabzon’un en eski matbaacısı, kitapçısı ve gazetecisi olan Osman Nuri Eyüboğlu’nun çıkardığını belirten Alap,bu gazetelerin daima itidal üzere hareket ettiğini ve hiçbir siyasi zümreye karşı fazla tarafgirlik yapmadığını belirtir. Hatta Osman Nuri’nin daha ziyade içtimai, iktisadi, fenni ve edebi neşriyata temayül gösterdiği için gazete ve matbaasını bu güne kadar (1940 yılı) yaşatmağa muvaffak olduğunu da ifade eder.
Osman Nuri Eyüpoğlu ve ailesi
120 YILLIK MATBAA BİNASI HARAP HALDE!
Hazır yeri gelmişken, ta 1901 senesinden beri gazete ve matbaacılık yapan bu ailenin dört kuşaktır faaliyetlerine devam ettiğini, Olcay Matbaası olarak bilinen tarihi binanın halen ayakta ve durumunun da içler acısı olduğunu belirtelim. Ortahisar’da Tabakhane Köprüsüne girmeden hemen solda bulunan bu hatıra eser, hem eski/yeni valiliğin karşısında hem de cadde kenarında da oluşu nedeniyle ilgi görmeyi beklemektedir. Valimiz İsmail Ustaoğlu’nun valilik makamını bu mahalleye taşımasının mahalle için bir şans olduğunu ve bu binanıncadde üzerinde böyle harap vaziyette bırakılmayacağını düşünüyoruz.
1901 yılından buyana matbaa olarak kullanılan binanın bugünkü durumu
Konuya dönecek olursak, Trabzon’un basın tarihi konusunda bilgi vermeye devam eden Cevdet Alap, gençliğin edebi ihtiyacına cevap vermek üzere çıkan Envarı Vicdan mecmuasının o devrin en zengin muhtevalı ve nefis şekli ile uzun yıllar ömür süren bir mecmua olduğunu belirtir ve Envarı Vicdan ayarında bu şehirde daha başka mecmua çıkmadığını iddia eder.
İkbal ve Feyiz gazetelerinin yazarlarının daha ziyade mevkii sahibi, kültürlü zevat olduğunu belirten Alap, bunların o zamanın siyasetine temas eden yazılarla birlikte tarihi roman tefrikalarına çok yer verdiklerini söyler.
Meşveret ve Tarik gazeteleri ile ilgili ise Alap, şu tespiti yapar; “İttihatçı, itilafçı muharrir ve elemanlarına partilerinin noktai nazarlarını tebarüz ettiren propaganda mevzularına yer verirler, birbirini yıkmak, sahsiyetçilikve entrika gazete sütunlarında geniş yer alırdı” der.
RUS İŞGALİNE KADAR ÇIKAN GAZETELER
Meşrutiyet’ten hicrete kadar çıkan gazete ve mecmuaların bazıları şunlardır diyen Alap, Feyiz, İkbal, Temkin, Envarı Vicdan, Şan, Şaptan Hekim mecmuaları, Haber Radar, Sivrisinek mizah gazetelerini sayar. Bunlardan kimi aylık, kimi haftalık, kimi gün aşırı, kimi günlüktür. Bunların dışında Akçaabat’ta çıkan Pulathane Gazetesinin, haftada bir çıktığını, Trabzon’da basılıp Pulathanede (Akçaabat’ta) satıldığını söyler. Pulathane gibi küçük kasabanın o yıllarda gazete çıkarması o zamanda gazeteye karşı olan alakayı göstermektedir. Hicretten sonra çıkan gazete ve mecmuaları ise söyle sayar;
Siyasi gazeteler; İkbal, Güzel Trabzon, Yeniyol, Selamet, Halk, Mihrak, Olcay
Siyasi olmayan gazeteler: Yeşilyurt, Karadeniz, Reklam, Halk, İktitat
Mizahi gazeteler: İğne Kahkaha, Sivrisinek, Horoz, Devekuşu, Çalıkuşu
Mecmualar: Genç Fikirler, Kaygu, Fecir, Necmiati, Akın, İnan, Kültür
MİLLİ MÜCADELENİN EN ATEŞLİ SESİ
Trabzon yerel basını güçlü şerilerden biridir demiştik. Ancak Meşrutiyet devrinde şehirde çıkan gazete ve mecmua sayısının 86’ya varacağını tahmin etmemiştik. Zira Cevdet Alap o yıllarda eski matbaa müdürü olan Hasan beyden bu bilgiyi aldığını belirtir. Bu sayının doğru olup olmadığı bir yana, bu o yıllarda Trabzon yerel basınının gücünü gösterir, diye düşünüyoruz.
Alap devamla Umumi harpten sonra Rus işgalinden kurtulan Trabzon’da Türkçe olarak belediye memurlarından Hayri Eyüpoğlu’nun mecmua çıkarmaya başladığını, İkbal Gazetesinin, Milli Mücadelenin Trabzon’da en ateşli sesi ve müdafi olarak tarihi mühim rol ifa ettiğini belirtir.
Cevdet Alap, gazete sahiplerini şöyle sıralar; daha sonraları Trabzon Mebus olan Faik Ahmet Barutçu’nun İstikbal Gazetesi; İstanbul’da yaşayan Ömer Fevzi Eyüboğlu’nun Selamet’i; Avukat Hüseyin Avni Dereli’nin Yeşilyurt’u; Rusya’da bulunan Esat Ömer Eyübi’ninKahkaha’yı; Avukat Kemal’in Zafer’i; Muallim Cavit’in, Kaygu’yu; Hayri Eyüpoğlu’nun, Fecir’i; Cemal Rıza Çınar’ın ise Genç Fikirler’i çıkardığını söyler.
İstikbal Gazetesinin sahibi Faik Ahmet Barutçu
Ancak Cevdet Alap tarafından belirtilmeyen “II. Meşrutiyet dönemi öncesinde Trabzon’da 1885 tarihinde Mehmet Nuri ve Ahmet Fehmi Efendinin çıkarmış oldukları Saadet Gazetesi ile 1897 yılında Şatırzade Osman Bey’in imtiyazını aldığı “Karadeniz Gazetesi” özel yerel basın sektörünün oluşmasına yönelik ilk çabalar olduğunu belirtelim.
Rahmi Çiçek’in verdiği bilgi doğrultusunda,1908’den başlamak üzere Trabzon’un işgal edildiği 1916 yılına kadar geçen süre içerisinde 30 civarında Türkçe gazete ve derginin yayınlandığını, ekleyelim. Bunların dışında, aynı dönemde 25 Rumca, 13 Ermenice gazete ve derginin yayınlandığı bilinmektedir. Ayrıca II. Meşrutiyet döneminde Eyüpzade Osman Nuri “Orient” adıyla Fransızca bir dergi ve Rus işgali döneminde (1916-1918) iki Rusça gazete yayınlanmıştır.
1938 yılına gelindiğinde yayın hayatında olan gazeteler şunlardır;
“Olcay/ İkbal Gazetesi; 1909 yılında Osman Nuri Eyüpoğlu tarafından yayınlanan gazete I. Dünya Savaşı nedeniyle 1915’te yayınına ara vermiştir. Savaş sonrasında 1919 yılında tekrar yayınlanmaya başlamıştır. Sürekli yayınlanma imkânı bulamamakla birlikte yayın faaliyetini 1948 yılına kadar sürdürmüştür.
İkbal Gazetesi sahibi Osman Nuri Eyüpoğlu
Yeni Yol Gazetesi; 16 Eylül 1924’te yayın hayatına başlayan gazete, Bekir Sükuti Kulaksızoğlu tarafından çıkarılmaktadır. Hem Tek Parti hem de Çok Partili dönemin yayın organlarından biridir. Yayın faaliyetini 1966’ya kadar devam ettirmiştir.
Yeniyol Gazetesi Sahibi Bekir Sükuti Kulaksızoğlu
Halk Gazetesi; 8 Ekim 1933 yılında yayınlanmaya başlanan gazete, 1943 yılına kadar Arif Barutçu tarafından çıkartılmıştır. 1943 yılında Diş doktoru Cemil Hulusi Bulak tarafından “Yeni Halk Gazetesi” adıyla yayınlanmıştır. 21 Mayıs 1943-11 Ocak 1944 tarihlerinde bu isimle yayınlanan gazete, bu tarihten sonra tekrar “Halk Gazetesi” adını alarak, 1946 sonrasında gazetenin sahibi Ali Kalkan ve mesul yazı işleri müdürlüğü Hulki Nemlioğlu tarafından çıkartılarak yayın faaliyetini 1963 yılına kadar sürdürmüştür.”
Halk Gazetesi sahibi Ali Kalkanoğlu
Fatih Erol
