Uzun yıllar bir mahalleye isim vermiş bir çeşmeden bahsedeceğiz. Ne kadar uzun derseniz ta 1600’lü yıllardan 1939 senesine kadar. Suyu tuzlu. Muhtemelen o yıllarda sadece temizlikte kullanılıyordur, diye düşünüyoruz. Trabzonlu tarihçi Bıjışkyan, kemer şeklinde bir kayadan dolayı bir mahalleye Kemerkaya; tuzlu bir çeşmeden dolayı da başka bir mahalleye Tuzlu Çeşme adının verildiğini söyler. Trabzon’daki küçük limanlardan birinin de isminin Tuzlu Çeşme Limanı olduğunu belirtir.
Bir zamanlar Trabzon’da ismi yaşayanTuzlu Çeşmeyi, Tuzlu Çeşme Mahallesini ve Tuzlu Çeşme Limanını bugün hatırlayan neredeyse kalmadı gibi. Bir de Sipahi Pazarı… Onun da hatırlayanı kalmamış. İsimleri unutulmuş, nesilleri kesilmiş gibi. Mazideki Trabzon adlı yazı dizimizin yolu bugün Tuzlu Çeşmeye ve Sipahi Pazarına düşüyor.
TUZLU ÇEŞME MAHALLESİ NERESİYDİ?
Tuzlu Çeşme isminin 1939 yılına kadar Trabzon’da bir mahalle ismi olduğunu belirttik. Çünkü 1939 senesinde Trabzon’da bazı mahalleler birleştirilmiş, bazılarının da ismi değiştirilmiştir, Trabzon Belediyesinin 1930 ile 1980 yılları arasında yazı dizimize konu olan meclis zabıtlarında, Türkçe olmayan sokak ve mahalle isimlerinin değiştirilmesi ilk defa encümenin 04.11.1934 tarihli kararı ile olmuş, hatta bir içtimaının yalnızca bu işe ayrılması kabul edilmiştir. Ancak bu tarihlerde incelediğimiz tutanaklarda konu ile ilgili bir zabta rastlanılamamıştır.
Bir zamanların Tuzlu Çeşme Mahallesi
Konu tekrar 1936 yılında belediye meclisinin gündemine gelmiş; “Mevcut sokak isimlerinin daha esaslı bir surette Türkçeleştirilmesi için”üyelerden Sakibe hanım, Belediye Reisi Kadri Evren, Dr. Rafet ve Osman Özatalay’dan oluşan heyet teşkil edilmiştir. Ancak bundan sonra da tutanaklarda konu ile ilgili başka bir bilgiye rastlanılamamıştır. Değişen sokak isimleri ile alakalı meclis görüşmesi eğer yapılmış ise, belediyenin arşiv kayıtlarında bulunmamaktadır.
Ancak 1937 tarihli Yeniyol Gazetesi’nde yayınlanan bir yazı olayı aydınlatmaktadır; “…Nihayet İlbay [Vali] Ali Galip zamanında Trabzon şehrinin bütün mahalle, mevki adları Türk kültürüne uydurulmak sureti ile baştanbaşa değiştirilmiş ve Ankara’ya da gönderilmiştir.”
İsim değişikliği ve mahalle sınırlarının yeniden belirlenmesi ile ilgili çalışma bakanlık tarafından onaylanmış olacak ki, 1939 yılında yerel basında yeni mahallelerin isim ve sınırları ilan edilmiştir; İsmi değiştirilen mahallelerden biri de Tuzlu Çeşme Mahallesidir. Gazetede yayınlanan yeni mahalleler listesini incelediğimizde, Tuzlu Çeşme Mahallesinin ismi kaldırılarak arazisinin bir kısmının Kemerkaya’ya diğer bir kısmının ise İskenderpaşa Mahallesine verildiği anlaşılmaktadır.
ATLARIN AĞZINI KÖPÜRTTÜ!
Trabzon’da tuzlu çeşme adında eskiler birkaç çeşmeden bahseder. Hatta Trabzon’un ihtiyar delikanlılarından Piknik Aydın lakaplı Aydın Şekerci 1950’li yıllardan bu çeşme ile ilgili şöyle bir hatırasını nakleder; “Eskiden şehirde inşaatlarda kullanmak için atların iki yanına bağlanan sepetle sahilden kum çekilirdi. Yine o bölgeyi tanımayan Bayburtlu bir arabacı sahilden kum çekerken susayan atlarına Kemerkaya’da bir çeşmeden su içirir. Bu suyu içen hayvancığız kum taşırken bir müddet sonra ağzı köpürmeye başlayınca mesele anlaşılır. Arabacı atlara tuzlu çeşmeden su içirmiştir.”
Aydın Şekerci
İşte atların ağzını köpürten bu tuzlu çeşmeden dolayı, mahalleye Tuzlu ÇeşmeMahallesi denilmiştir. Şekerci’ye bu çeşme nerededir diye sorduk. “Şimdi yerinde yeller esiyor” dedi. Anlattığına göre çeşmenin konumu Gazipaşa Caddesinin sonunda batı tarafa rastlıyormuş.
Tuzlu Çeşme Mahallesinden Kemerkaya’ya bakış
Haşim Karpuz, Kahyaoğlu Sokak’ta tuzlu bir çeşmenin bulunduğunu ancak sonradan bu çeşmenin kaybolduğunu söylemektedir. Her iki anlatımında birbiri ile uyum içinde olduğunu söyleyebiliriz. Denildiğine göre bu yörede halen ayakta olan bir tuzlu çeşme daha var. Kanuni Anadolu Lisesinin hemen batısında merdivenle inilen bir çeşme burası. Tadına bakmadık ancak muhtemelen TİSKi tarafından buraya şebeke suyu bağlanmıştır diye düşünüyoruz. Eski Öğretmen Okulu olan Kanuni Anadolu Lisesinin de Tuzlu Çeşme Mahallesinin sınırları içerisinde olduğunu belirtmiş olalım.
Tuzlu ÇeşmeMahallesi Trabzon’un eski mahallerinden birisidir, dedik. Nitekim 1600’lü yıllara kadar giden kayıtlarda bu mahalle daha çok gayri Müslümlerin yaşadığı bir mahalledir. Bugün mesela İskenderpaşa Mahallesi sınırlarında bulunan Tiyatro Sokağı, Tuzlu ÇeşmeMahallesi sınırlarının içerisindedir. Bu binanın Trabzon’da tespit edilen ilk tiyatro binası olduğunu söylemiş olalım. Tiyatro binası muhtemelen Gazipaşa Caddesi açılmadan önce yıkılmış olmalıdır. Ancak sokağın ismi hala Tiyatro Sokağıdır.
TUZLU ÇEŞME CADDESİ GAZİ CADDESİ OLDU
Yine Cumhuriyetten sonra denize dik olarak açılan ilk caddemiz olan Gazipaşa Caddesi de Tuzlu ÇeşmeMahallesinin içerisindedir. Bu caddenin açılışı ile ilgili daha önce müstakil bir yazı yazdığımızdan şu kadarını da ilave edelim;
Bir zamanlar Gazipaşa Caddesi
1924 yılında Trabzon Valiliğine atanan Cemal Beyin girişimleri ile Trabzon’un imarı için bir takım çalışmalar başlatılmıştı. Cemal Bey o yıllarda İstikbal gazetesine verdiği demeçte şunları söylemiştir; “…İkinci iş bu memleket sıhhat ve imarına talik eden bir iş ki denize doğru bir takım yollar ve caddeler açarak ceryan-ı havayı teshil etmek ve memlekete denizin letafetini göstermek ve temiz havasını almaktır. Bu husus için şehrin beş muhtelif mahallinden, denize kadar müntehi olmak üzere beş cadde açılacaktır. Birinci cadde Millet Bahçesi [Meydan Parkı] ittisalinde yol yirmi metre arzında kısımdır ki bunun haritasını yaptırdım. İki gün evvel belediye reisi beyefendiye tevdi eyledim. İlk içtimada bazı mebalinistimlakine karar verilecek ve işe başlanacaktır.”
Muhtemelen konu Atatürk’ün 1924 Trabzon ziyaretinde kendisine arz edilmiş ve caddenin açılışı Atatürk tarafından yapılmıştır.Tuzlu Çeşme Caddesi(Ki o yıllarda çıkmaz bir sokaktır) Atatürk’e izafeten Gazi Caddesi adını almıştır.
SİPAHİ PAZARI NERESİDİR?
Sipahi Pazarı sorduğumuz hiç kimse tarafından neredeyse hatırlanmadı. Hâlbuki Trabzon Büyükşehir Belediyesi meclis arşivinde yar alan eski tutanaklarda Sipahi Pazarı isminin çok defa geçtiğini görüyoruz; Mesela 1942 tarihli meclis tutanağında Sipahi Pazarındaki Müftü Camiinden bahsedilir. 1947 senesinde meclis üyesi Mehmet Kitapçı Sipahi Pazarı yokuşunu “memleketin ortası” olarak tarif eder. 1954 yılında Sipahi Pazarındaki Belediye’ye ait boş arsa Akçaabat taksilerinin toplanma mahallidir. Sonra 1958 senesinde şehre ilk kez konulan trafik lambalarından birisi Sipahi Pazarındaki dört yol ağzına koyulmuştur.
Sipahi Pazarı, bugünkü Müftü Cami ile İş bankası şubesinin olduğu bölgedir. Bugün burası Batpazarı olarak bilinir. Sipahi Pazarı ile ilgili Recep Peker 1945 yılında şunları yazmaktadır; “Bizans döneminden beri pazar yeri olma özelliğini muhafaza eden Sipahi Pazarı Trabzon’un en kalabalık ve gürültülü yeri olarak anılmaktadır. Her taraftan gelip burada toplanan her çeşit halk tabakasının en belli başlı tipleri hemen hemen şunlardı;
Tıraş edilmiş parlak kafaları üzerine yerleştirdikleri kahverengi post kalpaklarıyla, hiç bir şeye ehemmiyet vermiyormuş gibi dolaşan mübalağa dostu Erivanlı deveciler kendilerine mahsus abaları, poturları, saltaları, güneşten soğuktan yanmış yüzleri ile her zaman tarifi mümkün olan katırcılar, çuha şalvarlı ve abani sarıklı, mor mintanlı esnaf başıları, etrafı gürültüye boğan velveleye veren at cambazları, telaşlı telaşlı pazarlığa girişen, ağız kalabalığı yapan Rum ve Ermeni simsarlar ve bu hengâme arasında ellerinde zembiller, camlı kutular içerisinde hacıyağı, gülyağı, ıtır yağı, biber yağı, miskiamber kokuları, Mushaf’ı şerif, En’am ve Amme cüzü satan Tatar Buharalılarla, ayak takımı ve daha bir yığın esnaf… Burası Trabzon’un en işlek yeri, alışverişin toplandığı Sipahi Pazarıdır.”
Trabzon Belediyesi kayıtlarında 1958 yılına kadar görülen Sipahi Pazarı ismi nasıl unutuldu? Bilmiyoruz. Ancak boşuna demiyoruz, bir şehrin hafızası için sadece kültür eserlerin korunması yetmez. Hafızaya konu isimlerin de saklanmasına ihtiyaç vardır. Vesselam.
Fatih Erol
